IS KAZALARININ DEGERLENDIRILMESI 1937-1999

TÜRKİYE’DE SOSYAL SİGORTALAR KURUMUNA BAĞLI OLANLARIN

 İŞ KAZALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

1937/1946-1999

Ahmet Haki Türkdemir*, Sevinç Kandemir**, Bülent Piyal***

* Doğantepe Sağlık Ocağı-ANKARA

**Ankara Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri-ANKARA

***İSGÜM-ANKARA

Mart-2001 ANKARA

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ  2

YÖNTEM    3

BULGULAR   4

TARTIŞMA   10

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME  11

ÖNERİLER   12

KAYNAKÇA   13

TABLOLAR

Tablo 1. Türkiye’nin Dönemlerine Göre Bazı Üretim Bilgileri

Tablo 2: Kazaların Yaş Grupları ve Cinsiyetlere Göre Dağılımı

Tablo 3: 1946-1999 döneminde İş Gruplarına Göre Kaza Oranlarının Değişimi (%0)

Tablo 4: 1946-1999 döneminde Kaza Nedenlerine Göre Değişimi (% olarak)

Tablo 5: 1946-1999 döneminde Kazadan Etkilenen Organa Göre Değişimi (% olarak)

Tablo 6: 1963-1999 döneminde İşletmenin Çalıştırdığı İşçi Sayısına Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 7: 1963-1999 döneminde İşçinin İşletmede Çalıştığı Süreye Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 8: 1963-1999 döneminde İşçinin İşletmede Günlük Çalıştığı Süreye Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 9: 1937-1999 döneminde Geçici İşgöremezlik Süresine Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 10: 1937-1999 döneminde Sürekli İşgöremezlik Süresine Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 11: 1937-1999 döneminde Sürekli İşgöremezlik Derecesine Göre Kaza Yüzdelerinin Değişimi (% olarak)

Tablo 12: 1946-1999 döneminde Kazalardan Ölüm Yüzdelerinin Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı (% olarak)

GİRİŞ

                Türkiye’de işyerlerinde gerçekleşen iş kazalarının kayıtları düzenli tutulmadığı ve bildirimleri yapılmadığı için, bu konuda çalışma yapmak isteyenler yeterli veri kaynaklarına ulaşmakta güçlüklerle karşılaşmaktadır. Ülkemizde iş kazası ve meslek hastalığı verileri Çalışma Bakanlığı’na bağlı Sosyal Sigortalar Kurumu tarafından toplanmaktadır. Bu verilerden elde edilen istatistikler her yıl yayınlanıyor olmasına rağmen içerdiği veriler yeterince sağlıklı değildir. Ancak yine de çalışma hayatındaki kaza nedenleri üzerine araştırma yapmak isteyenler için vazgeçilmez veri kaynaklarını oluşturmaktadırlar. Ancak SSK istatistik yıllıklarının tümüne ulaşabilmek nerede ise olanaksızdır.

                Bu çalışmada, kişisel arşivlerde bulunan istatistik yıllıklarından yararlanılarak, bugüne kadar elde edilen en kapsamlı kaza istatistikleri derlenmiş ve kullanıma uygun hale getirilmeye çalışılmıştır. Bir kısım veriler 1937 tarihinden itibaren yayınlanmış, bir kısmı ise 1946’dan 1999’a kadar yayınlanmış istatistik yıllığı bilgilerini kapsamaktadır.

                Türkiye’de ilk kez 3008 Sayılı İş Kanunu’nun yayımı yoluyla yürürlüğe girmesi arasında geçen bir yıllık sürenin, İş Dairesi Teşkilatı’nın kurulması ile başlayan yedi buçuk aylık hazırlık devresinde (1 Nisan1936 – 15 Haziran 1937), anılan kanuna tabi işyerleri beyanname doldurtulması yoluyla tespit edilmiştir¹.

                Bundan sonra, İş Kanunu’na tabi olan işyerlerinin tam tespiti için bir yıl beklenmiş ve 1938 yılı sonunda, yeniden yapılan bir anket ile, işverenlerden her ayın kendi belirledikleri bir gününde çalıştırdıkları işçi sayılarını bildirmeleri talep edilmiştir. 5358 işyerinden 4456’sı ankete cevap vermiş, 902’si işi sona erdirdiklerini, bir kısmı da kayıtlarının olmadığını belirterek anketleri geri göndermiştir.

                İş kazaları ile meslek hastalıklarına karşı yapılacak olan sigortanın mali boyutunun tespit edilmesi için, 1937 yılının sonundan itibaren, İş Kanunu’na tabi işyerlerinde gerçekleşen iş kazaları ve meslek hastalıkları hakkında ayrı bir anket yapılmıştır. Bu anket, 1937, 1938 ve 1943 yıllarında işçi sayısını belirlemeye yönelik anketten tamamıyla ayrıdır. İş kazası ve meslek hastalıklarını saptamaya yönelik anket, işverenler ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı hastaneler tarafından doldurulup toplanmıştır.

                1700’lerin sonlarından bu yana endüstrileşmenin başlaması ile iş kazaları görülmeye başlamıştır². Aslında tarihte daha eski dönemlerde de iş kazalarından söz edilmektedir. Başlangıçta, teknolojinin ilkel olmasının yanında gerek işverenlerin, gerek işçilerin, gerekse sağlık alanında çalışanların iş kazalarını tanımada ve tanımlamakta zorluk çekmeleri, çalışanların kazalardan büyük zarar görmelerine yol açmıştır. Zamanla, hem makinelerin iş kazasını engelleyecek şekilde tasarlanması, hem de çalışanların iş kazası kavram ve risklerini öğrenmeleri yoluyla, iş kazası ile karşılaşma, kazaya uğrama sayıları ve kaza oranları düşmüştür. Ancak iş kazasının pratik olarak ortadan kaldırılması olanaksızdır.

                Ülkemizde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın 1989/22 sayılı “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğini Doğrudan ve Dolaylı İlgilendiren Mevzuat” isimli yayınında belirtilen 15 kanun, 34 tüzük ve 28 yönetmeliğin yanı sıra Türk Standartları Enstitüsü’nün çıkarmış olduğu “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği” ile ilgili standartlara uyulması durumunda bir çok iş kazası kolayca önlenebileceği gibi, kaçınılmaz olarak karşılaşılan iş kazaları da en az maddi-manevi zararla atlatılabilecektir.

TANIMLAR

                İş Kazası: Çalışanın işyerinde bulunduğu sırada veya işveren tarafından başka yerde görevlendirilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlar ve emzikli kadınların çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, çalışanın işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp-getirilmeleri sırasında meydana gelen ve çalışanı hemen ya da sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır.

                İşyeri: 506 Sayılı Kanun’da “çalışanların işlerini yaptıkları yer” olarak tanımlanmıştır. İşin niteliği ve yürütme bakımından işyerine bağlı bulunan yerlerde dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden veya meslek eğitimi yerleri, avlu ve büro gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılmaktadır.

                Sigortalı: Bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlar sigortalı sayılır.

                Sürekli İşgörememezlik: Bir iş kazası veya meslek hastalığı sebebiyle yapılan tedavinin sonunda çalışanın meslekte çalışma gücünün tamamının veya bir kısmının kaybedilmiş olmasıdır. İş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az % 10’unu kaybedenlere sürekli iş göremezlik geliri bağlanır. Bazı durumlarda, sürekli işgöremezlik vaka sayıları, çalışma gücünün % 10’dan azını kaybedenleri de kapsayabilmektedir.

                İş Kazası Sonucu Ölüm: İş kazası sonucu ölümler ile tedavinin devamı sırasında veya kendilerine daimi işgöremezlik geliri bağlandıktan sonra geçirdiği kazanın etkilerine bağlı olarak ölen çalışanları kapsamaktadır.

                Hizmet Süresi: Çalışanın işe ilk başlama tarihi itibarıyla, iş kazası geçirinceye kadar geçen çalışma süresidir.

                Kaza İnsidans Hızı (Accident incidence rate): Belirli bir süre içindeki toplam kaza sayısının aynı sürede risk altındaki ortalama işçi sayısına bölümü ile elde edilen sayının binde ifadesidir.

YÖNTEM

                Yayınlanan istatistik yıllıklarından yararlanılarak, Türkiye’de çalışma hayatının gelişme basamaklarına göre dört dönem belirlenmiştir. Bu dönemlerdeki çalışan sayıları ve iş kazalarının dönem ortalamaları alınarak dönemler birbirleriyle karşılaştırılmıştır.

Bu dönemler temel alınarak hazırlanan tablolardaki kaza insidans hızı ile kaza yüzdelerinin dönemlere göre değişimleri, çok gözlü düzenlerde ki-kare testi ile test edilmiştir. Aralarında fark olduğunda, fark bulunmayana kadar dönemler birer birer azaltılarak test işlemlerine devam edilmiştir.

                Buna göre birinci dönem 1937/1946-1962 yıllarını kapsamaktadır. Türkiye’de sanayinin yeni gelişmeye başladığı, ticaretin yeni yeni oluştuğu 26 yıllık bu dönemde dönem ortalaması olarak 3205 işyerinde, 275.083 işçi çalışmaktadır. Aynı dönemde en çok işçi çalıştıran işkolu ise 1078 işyerinde, çalışan 75.254 işçi  (dönem ortalaması) ile Gıda Maddesi üretimidir. Bunu 50.137 işçi ile 348 işyerinde üretim yapılan Dokuma Sanayi ve 122 işletmede çalışan 42.523 işçi ile Kömür Madenciliği işkolu izlemektedir. İşletme başına düşen işçi sayısı sırası ile 69,8-144,1-348,5 dir. Aynı dönemde, Türkiye genelinde toplam işletme başına işçi sayısı ise 85,8’dir. Görüldüğü gibi bu dönemde işletmeler büyük işletmelerdir. Küçük, kendi başına çalışan işletme yok denecek kadar azdır.

                İkinci Dönem: 1963-1979 yıllarını kapsamaktadır. Göreceli olarak sanayinin ve çalışma hayatının geliştiği dönemdir. İşletme sayısı bir önceki döneme göre 61 kat artarken sigortalı işçi sayısı 6,4 kat artmıştır. Dönemin en önemli işkolları olarak inşaat, dokuma ve gıda sanayi öne çıkmıştır.

                Üçüncü dönem: 1980-1996 yıllarını kapsamaktadır. İşletme sayısı önceki döneme göre 2,7 kat, sigortalı işçi sayısı ise 1,9 kat artmıştır. Dönemin belirleyicisi ticaretin öne çıkmasıdır.

                Dördüncü dönem 1997-1999 yılları arası olarak tespit edilmiştir. Bu dönemde işyeri sayısı önceki döneme göre 1,6 kat artarken, sigortalı çalışan sayısı da yine 1,6 kat artmıştır. Bununla birlikte artık hizmet sektörünün ilk üç işkolu içinde yer aldığı görülmektedir.

                Tablo 1. Türkiye’nin Dönemlerine Göre Bazı Üretim Bilgileri

SSK’ya bildirilen kazalar sayısal olarak düşmekte iken, kaza oranları geometrik olarak düşmüştür. Bunun en temel sorumlusu bu konuda yetişmiş insan gücü olabilir. Özellikle ülkemizde işyeri hekimlerinin sertifika eğitimlerinin başlatıldığı 1980’li yıllardan itibaren iş hayatında bir miktar teknik ilerleme olmasına karşılık, görülen bu kaza oranlarındaki hızlı düşüş iş yeri sağlık hizmetlerinin artırılmasından çok, verilen eğitimin niteliğinden kaynaklanıyor olabilir.

Elbette konunun etkileyen bir çok faktörü vardır. İş hayatındaki olumsuz gelişmelerin yanı sıra özellikle konuyla ilgisiz, alanı sadece para kazanma aracı olarak gören bir hekim kitlesinin yetiştirilmiş olunmasından korkulmalıdır. Bu durum eğitim veren kurumların dikkatini çekmelidir. Kayıtların düzenli tutulması ve bildirimlerin gerekli yerlere zamanında yapılması konularında ne gibi sıkıntılar olduğu, ilgili birimlerin bir araya geleceği ortamlarda tartışılmalıdır.

24 yaş altı kazaların görülme sıklığının % 30’lardan % 15’lere inmesi olumlu bir gelişmedir. Ancak burada başka faktörler sonucu etkilemiş olabilir. Özellikle çocuk işçiliğinin engellenmesine yönelik çabalar 24 yaş altı kaza yüzdelerinin düşmesinde etkili olmuş olabilir. Buna karşılık çocuk çalıştırılmasının bildirimlerinde düşmelerin olması kuvvetle olasıdır.

                Tablo 2: Kazaların Yaş Grupları ve Cinsiyetlere Göre Dağılımı

*Kaza oranlarında her dönem diğerinden anlamlı biçimde farklı çıkmaktadır(α=0,05 ve p<0,05).

Tablo 3 incelendiğinde durum daha açık olarak görülmektedir. Kömür işletmeciliği, sigortacılık ve amme hizmetlerinde, en çok önlem alınmasına ve en sıkı sağlık çalışmalarına rağmen zaman içinde kaza oranlarında çok az bir azalma olduğu görülürken(p>0,05), diğer tüm sektörlerde kaza oranlarında 6 ile 10 kat azalma olduğu görülmektedir. 1963-1979 dönemi değerlendirme dışı bırakıldığında bile (*) işaretli sektörler dışındaki alanlarda kaza oranlarındaki değişim belirgin olarak azalmaktadır.

Tablo 3: 1937-1999 Yıllarında İş Kollarına Göre Kaza İnsidans Hızlarının Dağılımı (%0)

*1963-1979 dönemi çıkartıldığında kaza oranları farksız çıkan sektörler (α=0,05 ve p>0,05)

Tablo 4’de dikkati çeken en önemli nokta düşmelere bağlı kaza yüzdelerindeki artışlardır. Bu bulgu ile, kaza bildirimlerindeki azalmanın yanı sıra çalışanın ihmalinin ön plana çıkartıldığı anlamına gelmektedir. Yine önemli bir diğer bulgu kaza nedenlerinin % 70 oranında belirlenemediğidir. Bu durum kaza neden araştırmasının yapılmadığı anlamına gelmektedir. Çok tehlikeli bu durumun mutlaka önlenmesi gereklidir. Ülkemizde gerçekleşen kazaların % 70’nin nedeni bilinmemekte, % 12,6’sında da çalışanın ihmali rol oynamaktadır. Sonuç olarak sadece işletmeye bağlı olarak gerçekleşen kazaların oranı % 17,4 düzeyindedir.

Tablo 4: 1946-1999 Yıllarında Dönem Yüzdelerinin Kaza Nedenlerine Göre Dağılımı (%) (α=0,05)

Kazaların etkisi olarak % 28-41 dolayında ekimozların olduğu, %  30-43 ise yaraların  oluştuğu bildirilmiştir. Buna karşılık yanıklar % 6 dolayında yaralanmalara yol açmaktadır. Zehirlenmeler ise tespit edilemediği için çok az görünmektedir.

Tablo 5: 1946-1999 Yıllarında Kaza Yüzdelerinin Kazadan Etkilenen Organa Göre Dağılımı (%) (α=0,05)

*1946-1962 dönemi dışında p>0,05

Tablo 6’da görüldüğü gibi kazaların çoğunluğu küçük işletmeler tarafından bildirilmiştir. Buna karşılık işyeri hekimi çalıştırma zorunluluğu olan büyük işletmelerdeki kaza görülme yüzdeleri neredeyse birbirinin aynıdır. Bildirilen kazaların % 59’u küçük işletmelerden kaynaklanmaktadır. Bunun en önemli nedeni bu birimlere yönelik olarak SSK’nın örgütlenmesinin olmaması olabilir. Ancak diğer bir etken de yine işyeri hekimliğidir. İşyeri hekimi çalıştıran işletmeler hiçbir önlem almamalarına karşılık kaza bildirimlerini yapmamaktadırlar. Ya da işyeri hekimi çalıştıran işyerleri büyük işletmeler olduklarından iş sağlığı, iş güvenliği konusundaki önlemlşere daha çok önem vermektedirler. Bu nedenle de kaza görülme yüzdeleri küçük işletmelere göre daha düşüktür.

Tablo 6: 1963-1999 Yıllarında İşletmenin Çalıştırdığı İşçi Sayısına Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05)

Kaza geçiren işçilerin % 6-8’i işe başladıkları ay içinde, % 33-37’si birinci yılında tekrar kazaya maruz kalmaktadır. Yeni işe başlayan her üç işçiden biri işe başladığı yıl kaza geçirmektedir. Buna göre, dönemler arasında işletmede çalışılan süreye göre karşılaşılan kaza yüzdelerinde değişiklik göstermemektedir. Bu durum özellikle işyeri sağlık ve güvenlik hizmetlerinin verilmediğinin en temel göstergesidir. Çünkü işe giriş muayeneleri düzgün yapılmış olsa ve işe giriş eğitimleri yeterli verilmiş olsaydı kazaların oluşum zamanının daha ileri yıllara doğru yayılmış olmalıydı.

10 yıl boyunca çalışan bir işçinin, sadece çalışmaya başlaması nedeniyle kaza geçirme riski % 14-15 dolayında olmaktadır.

Tablo 7: 1963-1999 Yıllarında İşçinin İşletmede Çalıştığı Süreye Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05 ve p>0,05)

Kazaların üçte biri, çalışma süresinin ilk saatlik diliminde içinde, % 50’si ise ilk üç saat içinde oluşmaktadır. Ancak son yıllarda, çalışma süresi içinde kazaların oluştuğu saat dilimi giderek iş başlangıç saatine doğru yer değiştirmektedir. Bunun en önemli nedeni işe başlamada sağlanan destek hizmetlerinin eksikliği olabilir. Örneğin işçinin işe geliş-gidişlerinde servis olanağı sağlanmaktansa, ulaşım ücretinin verilmesi çalışanlarda “işe geç kalma” gibi ek bir strese yol açıyor, bu da kaza görülme yüzdesini artırıyor olabilir.

Tablo 8: 1963-1999 Yıllarında İşçinin İşletmede Çalışma Saatine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05)

Kazaların % 19’u 0-3 gün iş kaybına yol açmaktadır. Yani işyeri hekimi tarafından izin verilebilir dönemi içermektedir. Kazaların beşte biri işyerinde alınacak önlemlerle tedavi edilebilir demektir. Ancak % 80’inin basit sıyrık ve ekimozlardan oluştuğu düşünülür ise bu oran çok düşüktür. % 34’ü bir hafta, % 38’i bir aya kadar işten uzaklaşma zorunda kalırken, bir aydan daha uzun süreli istirahat gerektiren kaza yüzdesi % 10’dur. Ortalama olarak kaza başına iş günü kaybı 16 gündür. Bu oranlar son yıllarda çalışanın aleyhine uzamaktadır.

Tablo 9: 1937-1999 Yıllarında Geçici İşgöremezlik Süresine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05)

* 1937-1962 dönemi çıkartıldığında gruplar arası farklılık anlamsızdır.

Sürekli iş göremezlik raporu alanların % 30’u 25-29 yaş grubunda yer almaktadır. Diğer yaş gruplarında dengeli bir dağılım izlenmektedir. Ancak son yıllarda bu yaş grubu farkı ortadan kalkarak tüm yaş gruplarında dengeli bir dağılım oluşmaya başlamıştır. Çalışan sayısının yüksekliğine bağlı olarak sürekli işgöremezlik raporu alanların  % 97,7’si erkek, % 2,3’ü kadındır.

Tablo 10: 1937-1999 Yıllarında Sürekli İşgöremezlik Raporu Alanların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı(% olarak) (α=0,05)

Sürekli işgöremezlik raporu alanların % 7,6’sında % 50 ve üzerinde iş göremezlik durumu vardır. % 37,9’unda ise % 10’un altında iş göremezlik durumu bulunmaktadır.

Yıllar arasındaki değişim çok anlamlı görünmemektedir.

Tablo 11: 1937-1999 Yıllarında Sürekli İşgöremezlik Derecesine Göre Kaza Yüzdelerinin Dağılımı (%) (α=0,05)

Kazalardan kaynaklanan ölümlerin % 72’si olay anında gerçekleşmektedir. % 17,5’i hastaneye ulaştırıldıktan sonra yine kazaya bağlı nedenlerle ölmektedir. Geri kalanların % 10,6 vaka daha sonra gelişen komplikasyonlara bağlı olarak kaybedilmektedir. Bu oranlarda yıllara göre fazla bir değişim izlenmemektedir. Bunun sonucunda ise ölümcül kazadan sonra yapılacak fazla bir şey olmadığıdır. Yani kazadan korunmak, kazalara bağlı ölümleri önlemenin tek yoludur.

Tablo 12: 1937-1999 Yıllarında Kazalardan Ölüm Yüzdelerinin Oluş Zamanına Göre Dağılımı (% olarak) (α=0,05)

Ölümlerin yaş grubu ve cinsiyete göre dağılımları izlendiğinde tablo 2’deki kazaların yaş ve cinsiyete dağılımları ve tablo 10 sürekli işgörmezliğin yaş ve cinsiyete dağılımlarına benzediği görülmektedir.

Tablo 13: 1946-1999 Yıllarında Kazalardan Ölüm Yüzdelerinin Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı (% olarak) (α=0,05)

TARTIŞMA

                Bu alanda yapılan çalışmalarda kullanılan istatistiklerde en eski tarih olarak 1961 verileri kullanılmıştır²⁵. Yine tüm kaynaklarda 70’li yılların sonundan başlayarak kaza bildirim oranlarında hızlı bir düşme, buna karşılık olarak mortalite ve fatalite oranlarında değişmeme eğilimine dikkat çekilmiştir.

                Ancak bu durumun nereden kaynaklandığına dair kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Bu araştırmada özellikle 1960 öncesi döneme yönelik veriler bulunmaya çalışılmış bütün yıllıklara ulaşılamadığı için dönem ortalamaları kullanılmıştır. Bu yöntem çalışmanın eleştirilecek yanını oluşturmaktadır. Ancak nedene yönelik olarak planlanan bu çalışma ülkemizde özellikle işçi sağlığına yönelik “İşyeri Hekimliği Sertifika” eğitimlerinin başlatıldığı dönemde (çalışmada III. Dönem olarak belirtilmiştir) kaza bildirimlerinin hızla düştüğü görülmektedir.

                Bu durumu etkileyen pek çok faktör vardır. Birinci sırada bu alandaki kayıt ve bildirim eksikliği sayılabilir.

Bir diğer etmen uluslararası ve ulusal sosyo-ekonomik programlardaki değişimlerdir. Çalışanların haklarının artırılması yönünde 1960’larda başlayan sosyal programlar, 1980 yılından itibaren tersi bir sürece girmiştir. Bu dönemden sonra çalışanlara yönelik hizmet sunumlarının azalması nedeniyle pek çok kaza bildirilememiştir.

Üçüncü olarak, geçici işçilik ve taşeronluğun yine 1980’den sonra hızla artması söylenebilir. Bu nedenle SSK’ya kayıtlı çalışan sayısı çok görünmekle birlikte, fiili çalışan sayısı aynı oranda artmamaktadır. Ancak istatistiklerde çalışan sayısı yüksek göründüğü için kaza sayısı düşük kalmaktadır. Ancak bu durum ölüm sayılarında aynı oranda düşme olmaması nedeniyle gerçekçi bir değerlendirme değildir.

Dördüncü ve en önemli etmen, ülkemizde bu alanda hizmet sunumu arttıkça (işyeri hekimliği, SSK hastane ve dispanserleri vb) kaza bildirimlerinin düşmesidir. Türkiye’de tüm sağlık alanlarında olduğu gibi yazılı kayıt tutulması önemsenmemektedir. Bu nedenle de bildirimler yeterince yapılmamaktadır. Ancak Tablo 6’da görüldüğü gibi işyeri hekimi çalıştırma zorunluluğu olmayan 50’nin altında çalışanı olan işletmelerde göreceli olarak (istatistiksel olarak anlamlı biçimde) kaza oranları artmıştır. Çünkü bu işletmelerde gerçekleşen kazalar doğrudan hastane kayıtlarına girmektedir. Ancak işyerinde hekim bulundurma zorunluluğu olan 50’nin üzerinde işçi çalıştıran işletmelerdeki kaza bildirim sayılarındaki hızlı düşüş düşündürücüdür.

Bu durumun nedenleri;

İşveren etmeni: İşyeri hekiminin ücretinin işveren tarafından verilmesidir. Bu durumda patronun gözüne hoş görünmek isteyen işyeri hekimi kaza bildirimlerini yapmamaktadır.

Eğitim etmeni: Yeterli düzeyde eğitim verilmeyen işyeri hekimleri kaza ve hastalık bildirimlerini düzenli olarak yapılmasını sağlamamaktadır.

Kayıt ve Bildirim Ağının Olmayışı: Bu konuda Çalışma Bakanlığı ve SSK’ların yeterince düzgün işleyen kaza ve hastalık bildirim ağının bulunmayışı, varolan bildirimlerin değerlendirilmeyişi, buna yönelik önlem alma çalışmalarının yapılmayışı da önemli bir etkendir.

Kaza ve hastalık bildirimlerinin hukuksal olarak her zaman yasal soruşturmaya tabi tutulması sonucu, işverenin bunu doğrudan engellemektedirler.

Ülkemizde yeterli ve doğru olarak kaza ve hastalık değerlendirmesi yapılarak, işverene yol gösterilmesi olanağının bulunmaması da etkilemektedir. İşletmelerde iş güvenliği ve işçi sağlığı kalite güvence sistemlerinin olmaması sonucu bu alandaki kayıtlar sadece bir angarya olarak görülmektedir.

Hükümetlerin sosyal ve ekonomik politikaları, önlem alınması ve üretimin geliştirilmesi için yeterli özeni göstermemektedirler. Siyasiler ise konudan habersizdirler.

Birinci Dünya Savaşı ve ardından Kurtuluş Savaşı veren Türkiye sanayileşme dönemine ancak 1930’lu yıllarda başlayabilmiştir. Bu dönemde sanayi üretimi devlet kanalıyla sağlanmaktadır. Kurulan işletmeler büyük işletmelerdir. İşletme başına düşen işçi sayısı 85,8’dir. Bu rakam 1963’den sonra 9,55’e, 1980’den sonra ise 6,8’e, günümüzde ise 6,73’e kadar düşmektedir. İşletmede çalışan kişi sayısının azalması ev tipi ya da küçük ölçekli işletmeciliğin ön plana alındığının göstergesidir. Bu durum elbette üretimin marjinal gelişimini sağlayan sanayileşmiş ülkelerde bir model olarak kabul görebilir. Ancak ülkemiz gibi geri kalmış devletlerde yeterince büyük sanayi örgütlenmesi ve buna bağlı sosyal örgütlenmeler sağlanmadığından genellikle yetersiz ortamlarda, güvenliksiz üretim koşullarını geliştirmektedir. Bir diğer sorun ise bu türdeki işletmelerin aslında gelişmiş insan gücünü gerektirmesidir. Aksi takdirde sadece esnaf tarzı işletmecilik ve el zanaatlarının sürdürülmesi geçmiş yüzyıla ait üretim tarzlarının değişmemesine neden olmaktadır.

                Bu durumun bir diğer çıktısı ise yetersiz ve örgütsüz işgücü oluşturulmasıdır. Bu yolla ucuz işgücü sağlanabilir ancak gerekli üretim güvenliğinden ve sosyal destekten uzak koşullar çalışanların yaşamlarının gün geçtikçe kararmasına yol açacaktır.

                Yine bu durum kayıt dışı çalışma ortamının oluşmasını sağlayacaktır. Bunun istenmeyen sonucu ise zamanında alınacak, uygun önlemlerle önlenebilecek olan kaza ve mesleki hastalıklardan oluşan zararların gelecek nesillere aktarılmasıdır.

                Bu durumun en güzel örneğini ülkemizde görmekteyiz. Ülkemizde her geçen yıl işletme ve çalışan sayısı artarken, iş kazası insidans hızı azalmakta, buna karşılık ölüm oranları değişmemektedir. Kaza bildirimlerini engelleyebilirsiniz ama önlem almadan ölümleri ve sakat kalmaları engelleyemezsiniz (Tablo 10-12).

                ÖNERİLER

İşyeri hekiminin çalışma koşullarının düzeltilmesine çalışılmalıdır. Öte yandan işyeri hekiminin işverene bağımlılığını azaltacak önlemler alınmalıdır. SSK tarafından ödenmeyen muayene ücretlerinin ödenmesi için hukuksal mücadele başlatılmalıdır.

İşyeri hekimliği sertifikasyon eğitim programları amaca uygun olarak yeniden düzenlenmelidir. Özellikle işyeri kayıt ve bildirim sistemleri konusunda eğitim verilmeli, diğer derslerde de gerekli vurgulama yapılmalıdır. Eğitimlerin sürekliliği sağlanmalıdır. Ancak en önemlisi sertifikalı hekim yerine işyeri hekimi yetiştirilmesine başlanmalıdır.

Çalışma Bakanlığı ve SSK tarafından olduğu kadar aynı zamanda bir sivil toplum kuruluşu olarak meslek odaları da kayıt toplamaya başlamalı, bu yönde işyeri hekimlerini ve işyerlerini değerlendirmeye almalıdır.

Olayın yasal boyutunun yanı sıra üretim için vazgeçilmezliği işverenlere aktarılmalıdır. Her kaza ve meslek hastalığı daha büyük kaza ve hastalıkların önlenmesi için bir ip ucu taşıdığından, işin sosyal boyutunun yasal boyutunun önüne geçirilmesi gerekmektedir.

Kazalar ve meslek hastalıklarının gerek meslek odaları tarafından ve gerekse ilgili bakanlık tarafından sürekli izlenmesi ve buna yönelik önlemlerin alınması için gerekli önerilerin geliştirileceği “Ulusal İşyeri Güvenlik ve Sağlık Kurulu” ve “Bölgesel İşyeri Güvenlik ve Sağlık Kurulları” oluşturulmalıdır. Bu kurulların birinci görevi kaza ve meslek hastalıklarını değerlendirerek, kazaları ve meslek hastalıklarını önlemeye yönelik çözüm önerileri geliştirmek olmalıdır.

Siyasetçilere sürekli olarak yeterli ve doğru bilgilendirme yapılması, hükümetlere ve partilere bu konunun öneminin anlatılması için meslek odalarınca kurullar oluşturulmalı ve gerekli çalışmalar başlatılmalıdır.